روند بهبود امور زردشتیان ایران و حذف جزیه از ایشان در دورة ناصرالدین شاه (باتکیه بر اسناد نویافته در یزد)

جزیه، یکی از وجوه نظام مالیاتی بود که بر اقلیت های دینی اعمال می شد. سیر تحوّلاتی که طی دورة قاجار در ایران رخ داد، به ویژه ارتباط با خارجی ها منجر به حذف بسیاری از سازوکارها در رابطه با اقلیت های دینی شد. جزیه نمونة بارز این تحوّلات است. البته در آغاز نوگرایی در ایران به همت میرزا عیسی قائم مقام و احتمالاً به درخواست اروپائیان، جزیه از اقلیت مسیحی ایران برداشته شد، امّا زردشتیان به شدّت از این رویّه رنج می بردند، زیرا علاوه بر جزیه، انواع و اقسام تحمیلات بر آنان روا داشته می شد. افزایش رفت و آمدها به خارج از کشور منجر به اطلاع پارسیان هند از اوضاع رقّت بار هم کیشان خود شد؛ آنان با «ایجاد انجمن رفاه زردشتیان» و به دنبال آن بنگاه های خیریه و فرستادن نماینده ای از جانب خود به ایران، مجدّانه برای بهبود وضعیت زرتشتیان کوشیدند. مانکجی نماینـدة پارسیان به ایران آمد و با پرداخت مبالغ هنگفت توانست طی بیش از سه دهه تلاش نه تنها جزیه را از زردشتیان بردارد، بلکه با حمایت های همه جانبه، سطح فکری، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی آنان را نیز بالا برد. مقالة حاضر بر پایة اسنادی نوشته شده که اصل آنها در اختیار نگارنده است و تاکنون انتشار نیافته است.